STUDIO56-Ex Libris

Een ex libris (Latijn: uit de boeken; meervoud ‘ex librissen’ maar ook ‘ex libris’) is een papieren eigendomsplaatje dat in een boek wordt geplakt ter preventie van diefstal. Ex librissen kunnen ook direct in het boek worden gestempeld of gestanst.

Een ex libris toont vaak de woorden ex libris (dat wil zeggen ‘uit de boekencollectie van …’), de naam van de eigenaar van het boek en meestal een figuratieve, emblematische afbeelding. Dat kan een familiewapen zijn, een monogram, of een vrije voorstelling. De afbeelding is vaak sterk verbonden met de eigenaar. Soms vermeldt het ex libris een persoonlijke spreuk of motto.

Het ex libris wordt voorin het boek geplakt (vaak in wat duurdere exemplaren, zoals bibliofiele uitgaven), meestal op het schutblad.

Het ex libris kwam in opkomst korte tijd na de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1455. De oudst bekende ex libris, die net als de boekdrukkunst zelf uit Duitsland stammen, dateren uit circa 1470-1480. In de zestiende eeuw drong het gedrukte boekmerk, met een afbeelding, een familiewapen of een naam, overal in West-Europa door. Het verzamelen van boekmerken nam in de negentiende en twintigste eeuw een hoge vlucht, en daarmee ook de productie van ex libris, die gewoonlijk in opdracht werden gemaakt. Sommige grafische kunstenaars specialiseerden zich in deze vorm van ‘kleingrafiek’, zoals Daniel Chodowiecki, Ludwig Richter, Max Klinger, Michel Fingesten en Charles Ricketts. Bekende Belgische kunstenaars zijn Armand Rassenfosse, Willy Braspennincx en Frank-Ivo Van Damme, terwijl in Nederland Dirk van Gelder en Pam G. Rueter voorbeelden zijn van kunstenaars die zich toelegden op ex libris.

Persoonsgebonden ex librissen vonden vooral in hogere sociale klassen ingang, omdat lang niet iedereen zich een privé-bibliotheek kon veroorloven. Ook in intellectuele kringen en met name in de academische wereld is het persoonsgebonden ex libris nog steeds in gebruik.

Naast de traditionele ex libris bestaan ook niet-persoonsgebonden ex librissen met meer algemene afbeeldingen, niet zelden als stempel, waarbij men met de hand de eigen naam bijschrijft. Een veel voorkomende serie van algemene ex librissen werd in de jaren veertig van de twintigste eeuw ontworpen door Anton Pieck.

Het maken van ex librissen wordt soms als een aparte vorm van de prentkunst beschouwd. Het Internationaal Exlibriscentrum in Sint-Niklaas heeft een verzameling van meer dan 160.000 ex librissen.

De verschillende grafische methodes om ex libris te vervaardigen zijn: houtgravure, houtsnede, kopergravure, staalgravure, ets, litho, linoleumsnede, boekdruk met alleen typografische middelen, offset, zinkgravure, plasticgravure en computer-exlibris.

De stad Sint-Niklaas schrijft ook om de twee jaar (oneven jaren) een belangrijke ex libriswedstrijd uit, waaraan soms meer dan 1000 kunstenaars deelnemen, onder wie vele belangrijke grafische kunstenaars. Er is tevens een tentoonstelling met fraaie catalogus.

De meest deskundige op het gebied van het ex librissen in Nederland was ongetwijfeld Johan Schwencke (1887-1981). Van zijn hand verschenen tientallen boeken en bijdragen aan verschillende exlibristijdschriften.

Anno 2012 is het leuk om het gebruik van de Ex Libris weer eens te onderzoeken en er iets mee te doen.. Ik heb geprobeerd met een afbeelding uit mijn archief eens een eerste poging te wagen voor een ontwerp. Heb er een paar varianten op gemaakt. Het resultaat vind je hier: